Voor het eerst zonnepanelen op dak van rijksmonument

Zonnepanelen op een rijksmonument? Dat mag toch helemaal niet? “Wel als je het grondig voorbereidt en alle betrokkenen er in een vroeg stadium bij betrekt”, stelt Sebastiaan Lagendaal, Hoofd Facilitaire Zaken en Veiligheid van museum Hermitage Amsterdam. Mede dankzij zijn toewijding en doorzettingsvermogen liggen er sinds deze maand 316 PV-panelen op het dak van het museum. “Ik hoop dat ons initiatief navolging krijgt en dat meer eigenaren van monumenten gaan onderzoeken wat er wél mogelijk is.”

“Hermitage Amsterdam is een particulier museum”, vertelt Sebastiaan Lagendaal, op de vakbeurs Monument in de Brabanthallen in Den Bosch. “We krijgen dus geen subsidie en moeten onszelf bedruipen. Dat betekent meteen dat we altijd op zoek zijn naar zaken waaraan we minder hoeven uit te geven. Energie is één van die zaken.” Lagendaal wist dat er op het dak van het museumgebouw voldoende ruimte was om zonnepanelen te installeren. Maar tegelijkertijd wist hij dat hij helemaal niets aan het gebouw mocht aanpassen of veranderen, omdat het een rijksmonument is. “Een rijksmonument dat ook nog eens in de Amsterdamse grachtengordel ligt en dus een beschermd Unesco-daklandschap is. Iedereen om ons heen raadde ons daarom af om eraan te beginnen, ook al was de SDE-subsidie voor de vergunning al toegezegd. Toch hebben we doorgezet. En met resultaat: want na vele hobbels, verrassende wendingen en bijna zeven jaar volhouden, is het toch gelukt.”

Sebastiaan Lagendaal

Warmte-koudeopslag

Lagendaal vond namelijk dat Hermitage Amsterdam het aan zijn stand verplicht is om te verduurzamen. Zijn doel is om het meest duurzame museum van Nederland te worden. Niet voor niets is er al een succesvolle samenwerking met de iets verderop in de Plantagebuurt gelegen Hortus Botanicus. “Sinds 2016 delen Hermitage en Hortus hun warmte- en koudeoverschotten. De geaccumuleerde bronwarmte in de warmte-koudeopslag van de Hermitage gaat naar de Hortus voor verwarming van de kassen. De Hortus levert gekoeld water aan de Hermitage voor een beter museumklimaat”, legt Lagendaal uit. “In de Hermitage zijn we namelijk tweederde van het jaar aan het koelen om te zorgen voor een juiste temperatuur en vochtgehalte voor onze schilderijen. In de Hortus zat men te springen om warmte. De Hermitage heeft hiermee in 2018 een besparing gerealiseerd van 204.000 kWh. De Hortus bespaarde in dat jaar 123.518 kubieke meter aan gas. De gezamenlijk bereikte CO2-reductie bedroeg in 2018 circa 239 ton.” En dat succes smaakte naar meer.

De panelen liggen op de platte niet-monumentale dakdelen onder een hoek van 10 graden, waardoor ze niet boven de nokvorst uitsteken en niet zichtbaar zijn vanaf de grond.

Lagendaal heeft zich ten doel gesteld om de Hermitage in 2020 volledig van het gas af te krijgen. “Dat kan, want eigenlijk gebruiken we op dit moment alleen in de keukens van onze restaurants nog gas.” Bovendien heeft het museum zich gecommitteerd aan BREEAM-NL In-Use, het toetsingsprotocol voor musea die willen verduurzamen. “En dus vond ik dat we ook moesten doorzetten om die zonnepanelen op het dak te krijgen. Een rijksmonument hoeft in mijn ogen geen blok aan het been te zijn.”

Energiekap onderdeel van demonstratieproject

Het rijksmonument Amstelhof aan de Amstel uit 1682 is gebouwd als oude-vrouwenhuis door de Diaconie van de Nederlands Hervormde Gemeente. In 2007 werden de laatste bewoners (inmiddels ook mannen) overgeplaatst naar andere tehuizen. Het gebouw onderging een ingrijpende metamorfose en opende in 2009 haar deuren als dependance van de Hermitage in Sint-Petersburg. Het oude-vrouwen- en -mannenhuis was tot in de 19de eeuw het grootste tehuis van Nederland. Er was plaats voor zo’n 400 ‘ouwe besjes’. Het is gebouwd in een sobere classicistische stijl. Karakteristiek voor het Amstelhof is de symmetrische voorgevel aan de Amstel van maar liefst 76 meter breed. Op verzoek van de burgemeester kreeg het Amstelhof een centrale, monumentale toegang, zoals gebruikelijk was voor voorname gebouwen. Deze toegang was echter voor de sier, via de zijtoegangen hadden de bewoners en bezoekers toegang tot het complex. Het museum Hermitage Amsterdam gaat door met verduurzamen. Niet-monumentale vensters krijgen dubbelglas en alle overige ramen een isolerende folie. Een van de oude drinkwaterbassins is nog intact. Het plan is om deze oude ‘reinwaterkelder’ van 20.000 liter te gebruiken voor bewatering van de binnentuin.

De hoek van 10 graden is net voldoende om de panelen schoon te spoelen bij een regenbui.

De perfect op het zuiden gerichte rij panelen aan de binnenzijde van het historische zadeldak. Onzichtbaar vanaf de straat.

Maaiveld

Vandaar dat Lagendaal al in een vroeg stadium contact zocht met het gemeentelijke bureau Monumenten en Archeologie (BMA). “Vooral om te peilen waar we aan moesten voldoen als we onze plannen wilden doorzetten en uiteindelijk verwezenlijken. BMA gaf aan dat de panelen onder geen beding zichtbaar mochten zijn vanaf maaiveld. Verder konden we redelijk onze gang gaan.” En dat bood mogelijkheden. Want de twee kleinste van de drie voormalige binnenplaatsen van het monumentale gebouw zijn in 2009 – toen het gebouw grondig is gerenoveerd – overkapt, waarbij grote verzonken platte daken zijn ontstaan. Ook de vier hoeken van het gebouw hebben verzonken platte daken. Juist hier konden de zonnepanelen worden geïnstalleerd, zonder dat ze vanaf de straat te zien zijn. Lagendaal: “Samen met IBC Solar en installateur ULC hebben we veel uitgeprobeerd en getest. Onder welke hoek konden we de panelen leggen zodat ze niet boven de nokvorst uitstaken en toch nog voldoende konden schoonspoelen bij een regenbui? En we kwamen erachter dat één van de monumentale pannendaken qua ligging precies op het zuiden gericht was. Perfect dus om zonnepanelen tegenaan te leggen, maar vanwege de monumentale status in eerste instantie een no-go.” Speciaal voor deze historische zadeldaken ontwikkelde IBC Solar in nauwe samenwerking met Bouwbedrijf Van der Spek speciale dakhaken waarmee de PV-panelen niet aan de dakpannen, maar achter de panlatten konden worden geklemd. En omdat de binnenste schuine kant van deze daken vanaf maaiveld niet te zien is, kreeg Hermitage Amsterdam ook hiervoor groen licht van Bureau Monumenten en Archeologie. Lagendaal: “Vóór montage hebben we ook uitgebreid contact gehad met de brandweer om te vragen wat we wel en niet mochten doen op zo’n monumentaal pand en ook zij hebben prettig meegedacht en geholpen.”

Ook monumenten kunnen hun steentje bijdragen

Gloeiende plaat

Maar voordat Lagendaal opdracht gaf voor de klus, haalde hij eerst het al geplande meerjarige onderhoud van het dak naar voren. Er werden tegels verwijderd, bitumen gerepareerd en de nokvorsten hersteld. Ook werd het gehele dak grondig gereinigd en werden er nieuwe dakprofielen en dakhaken bevestigd. “Ieder dakdeel was maatwerk”, stelt Lagendaal. Uiteindelijk liggen er sinds deze maand 316 zonnepanelen op het dak van het museum. In totaal goed voor 80.000 kilowattuur per jaar, genoeg voor dertig huishoudens of 3% van het energieverbruik van de Hermitage Amsterdam. “Ja inderdaad”, glimlacht Lagendaal, “een schamele 3% is natuurlijk slechts een druppel op een gloeiende plaat. En dat blijft het, ook al verwacht ik dat het aandeel in het totale verbruik nog wel iets zal oplopen door andere besparingsmaatregelen. Maar daar gaat het mij eigenlijk niet om. Sinds de stekker erin zit, hebben we in een npaar weken toch maar mooi voor 4.500 euro aan eigen stroom opgewekt. En dat is over een nheel jaar toch een fijne besparing. Alle beetjes helpen. Maar de zonnepanelen zijn vooral een statement. Ik wil er een signaal mee afgeven dat ook monumenten hun steentje kunnen bijdragen. Dat er best wel dingen mogelijk zijn.”

Tekst: Armand Landman

Beeld: Hermitage Amsterdam en IBC Solar